“Büyücü dışında bu dünyadaki her şey büyüdür.”

– Westworld

Not: Yazıyı Westworld dizisini izlememiş olanlar da okuyabilir.

İnsan olma deneyimini yaşayan varlıklar olarak her yerde yansımalar arıyoruz. Aslında içimizde var olan bilgilere kendi kendimize (henüz) bakamadığımız için aynalar arıyoruz. Ayna bazen bir başka insan, bazen bir kitap, bazen de bir film ya da dizi olabiliyor. Özellikle neyi deneyimlemeye geldiysek ondan etkileniyoruz. Kişisel olarak idrak sınırlarımı zorlamamı sağlayan, tam manasıyla ufkumu genişleten, çok etkilendiğim bir avuç diziden biri oldu Westworld. Merak edenler için diğerleri:

The Booth at the End

Flash Forward

Black Mirror

Carnivale

Fringe

Touch

Westworld her ne kadar ismini ve ana konusunu 1973 yapımı bilim kurgu filminden alsa da benim nazarımda “Yapay Zeka” filmi ile “13. Kat” filminin bir karışımı. Yani “İnsan nedir?” ve “Gerçek nedir?” sorularına cevap arıyor. Yapımcıları ve senaristleri bu ağır sorular için birer otorite desek abartmış olmayız. Varoluş felsefesi çoğunlukla kitaplarda değil hayatın içinde şekillenmiştir tarih boyu. Tiyatro, opera, resim ve plastik sanatlar insanın evrene ve insanın insana bakış açısını yansıtmışlardır. Bugün içinden geçtiğimiz çağda ise beyaz perde insana varoluşsal katarsisler yaşatmak ve milyon yıllık sorulara cevap bulmak için tüm tekniklerini kullanıyor. Bu bağlamda senarist ve yönetmenler de yeni filozoflar oluyorlar. Dizinin yaratıcısı Jonathan Nolan; “Akıl Defteri”, “Prestij”, “Kara Şövalye Serisi” ve “Yıldızlararası” filmlerinin de senaristi. Yapımcısı ise J. J. Abrams. İki isim de filmlerinde iyilik ve kötülük kavramları üzerinden insan doğasını mercek altına alırlar fakat bu ikiliği daha da yüceltmek değil, ikisinin de bir deneyim olduğunu vurgulamaktır amaçları. Misal “Kara Şövalye” filminde Joker’in Batman’e, Batman’in de Joker’e ihtiyacı vardı… Kaos ve düzen… Her zaman iyilik ve kötülük kavramlarının tanımlarıyla oynayarak ahlak anlayışımızın sınırlarını zorladılar yapımlarında ama bu sefer en can alıcı yerden vurdular…

Yapay zeka ile ilgili yapımları izlerken robotları insanın bir metaforu olarak görmek seyir keyfinizi yükseltecektir. Çünkü, daha çok insana benzeyen robotlar yapma çabamız ile kendimizin insan olma serüveni paralel gitmektedir. Westworld dizisi bu konuda oldukça zengin repliklere sahip… “Evrimin tek aracı hata yapmaktır.” ve “Acı çektiğin an, en gerçekçi halindir.” gibi replikler…

Westworld; insanları eğlendirmek için yapılmış bir tema park. Nasıl ki bilgisayar oyunlarıyla geçmiş bir zamanın içinde mesela roma döneminde geçen bir savaşı, oyundaki karakterimiz vasıtasıyla simule edebiliyorsak, hem ortamı hem de olayları deneyimleyebiliyorsak; Westworld ’de de amaç aynı. Tek bir farkla… Deneyimi oturma odanızda bir ekrandan değil, tüm bedeninizle gerçek ortamda yaşıyorsunuz. Westworld vahşi batı ortamında geçiyor. Robotlar aynı insan görünümünde ve insani ifadeleriyle ortalıkta dolaşıyor. Westworld’e belirli bir ücret karşılığında girip canınızın istediği şeyi yapabiliyorsunuz. Aynı bilgisayar oyunlarındaki gibi…. Mesela bir robotu öldürebiliyorsunuz ama robottan kan fışkırıyor ve acı çekiyor. Yani bir insanı silahla vurduğunuzda hangi tepkileri görürseniz aynı tepkileri görüyorsunuz. O robotun senaryo icabı da olsa bir ailesi varsa ve siz onu ailesinin önünde öldürdüyseniz ailesi de acı çekiyor. Çünkü böyle bir durum karşısında acı çekmeye programlanmışlar.

Bu noktadan sonra ahlak kavramı sorgulanmaya başlanmalı. Bir bilgisayar oyunundayken elinizdeki sanal silahla sanal bir karakteri ekranınız üzerinden vurmak kolay. Peki karşınızda kanlı canlı, alnından ter, gözünden yaş akan, titreyen, insan görünümünde bir robot olsa onu vurabilir misiniz? Hepimiz biliyoruz ki gerçekte böyle bir şey olsa deli gibi sağa sola ateş açıp robotları öldürecek insanlar da, eline silahı dahi alamayacak insanlar da var. Peki bir robot yere düşse onu kaldırır mısınız? Kaldıracak insanlar da var, tekme atacak olanlar da… Şimdi bu örneklerde robot yerine insan kelimesini koyun. Hiçbir şeyin değişmediğini göreceksiniz. Sadece insanı öldürmeyi engelleyen ve yere düşene tekme atmayı önlemeye çalışan kanunlarımız var. Bu sayede insan doğası bir miktar baskılanabiliyor ama yok olmuyor…
Hepimizin içinde kıskanç biri, hırslı biri, şehvet düşkünü biri ve çok uysal biri var. İnsan denen mefhum her şeyi deneyimleyebilecek şekilde programlanmış. Hitlerin vejetaryen bir hayvan sever olması gibi… Bu dünya da bir tema park ve dizide Anthony Hopkins’in sarfettiği o müthiş replik gibi: “İnsanlar olabilecekleri kişiye bir anlığına bakmak için buraya geliyorlar.” Her şeyi yapabileceğiniz bir yerde ne yapardınız? Nereye kadar giderdiniz? Bence bunu en iyi sorgulatacak yer rüyalar. Rüyanızda bilinciniz yerinde olursa canınızın istediği her şeyi yapabilirsiniz… (Lusid rüyalar) Önemli olan ne yapardınız? Uçmak? Hayalinizdeki o ünlüyle bir gece geçirmek? Dünyanın yaşanabilir ve barış içinde bir yer olduğunu görmek? Kıyameti getirmek?… Ya da belki de önemli olan bunların hiçbirinin öneminin olmamasıdır. İyi ya da kötü yoksa ve rüyanız adı üstünde bir rüyaysa ve ger
çek değilse ne hayal ettiğinizin ne önemi var?

Westworld insanların kendi potansiyellerini görmeye geldikleri bir yer. Dünya da bu bağlamda tanrının kendini görmek istemesi anaforuna benziyor. Tanrı kendi potansiyelini görmek için dünyayı yaratıyor ve nefesini dünyaya üflüyor, insan tanrı nefesinde ve kendi nefsinde bu dünyada sayısız deneyim yaşıyor. Canımız ne isterse onu olabileceğimizi bildiğimiz halde özümüzde ne programlanmışsa ondan ötesine gidemiyoruz. Westworld’de hem bazı robotların hem de bazı insanların eline silahı alamaması gibi… Tam bu görüş çok kaderci değil mi derken tehlike anında silaha davranabildiğini görüyoruz bazı robotların ve bazı insanların… Yani programın dışına çıkmak mümkün; yeterince güdülenme olursa… Güdülenme de ancak derin deneyimler sonucunda geliyor. Hayatta ne yaşarsak yaşayalım bize kattığı deneyim programımızın dışına çıkmamız için bir itici güç. Yaratan daha fazla kendini deneyimlemek istiyor, seni kendi sınırına kadar getiriyor ve oradan atlaman için teşvik ediyor.

Kendi sınırlarına ulaşıp ötesine atladığında ne oluyor?

Duygu kontrolü…

Dizinin bana kattığı en büyük ders aslında duygu kavramı üzerine yaşadığım ikilemlere bulduğum cevaplar oldu… Ezoterizmle ilgilenenler okült yetilere erişebilmek için duygu kontrolünün önemli olduğunu bileceklerdir. Bunu hiç anlamazdım çünkü duyguların insan deneyiminde anahtar rol oynadığını ve insan üstü yetilere açılan birer kapı olduğunu düşünürdüm. O nedenle duyguların özgürce yaşanması gerektiğine inanırdım. Aslında durum gene bu; duygular özgürce yaşanmalı ama deneyimlendikten sonra aşılmalı…

Westworld’de robotlar önce acıyı sonuna kadar yaşayıp, ardından acının üstesinden gelebilmek için yeni teknikler geliştirmeye başlıyorlar. Korku gibi duygular kontrol altına alınıyor. Hangi durum karşısında hangi duygunun ortaya çıkacağı programlandığı için (mesela kaybetme durumu karşısında hayal kırıklığı duygusu ortaya çıkar) robotlar programları dışına çıkamıyorlardı. Duyguyu kontol edebildiğinde dolaylı yoldan durumu da yani gerçekliği de kontrol edebiliyorsun.

Kendinin farkına varan robotlar bir sonraki aşamada ben kimimi sorgulamaya başlıyorlar. Ben iyi birimiyim yoksa kendimi korumak adına bile olsa başkasına zarar verdiğim için kötü biri miyim? Düzene karşı gelmek istediğim için asi birimiyim yoksa eyleme geçmediğim için naif biri miyim?… Ne kadar ileri gidebilirim? Sınırlarım ne?

Dediğim gibi hep robot yerine insanı koyun ve bunların insanın varoluşsal handikapları olduğunu göreceksiniz.

Dizideki Dolores robot karakterinin 3. Bölümde söylediği söz aslında tüm bu yazıyı özetlemeye yetiyor: “Kim olduğumu öğrendiğimde, özgürleşeceğim.”

Kim olduğumuzu öğrendiğimizde artık deneyime ihtiyaç kalmayacak. Çünkü kim olduğumuzu anlamak için deneyimlerden geçiyoruz. Acıyı hissederek gerçeğe dalıyor ve üstesinden gelerek kendi gerçekliğimizi yaratıyoruz. Acıdan geçmeden bu noktaya gelemezdik. Hepsi gerekli. O nedenle baş yazılımcı Dolores’e bilerek hatalı kodlar yüklüyor. (Roger Penrose ve Alan Turing gibi fizik ve matematik üstatları; bilincin ve yapay zekanın ancak ve ancak kaostan meydana gelebileceğini söylemişlerdir ve kaos plansızlıktan, hatalardan ortaya çıkar… ) Ve ekliyor yazılımcı: “Bazen çocuğuna bir şey öğretmek için hata yapmasına izin verirsin.” Ki bu da gene duygu kontrolüyle mümkün. Vicdan duygunu kontrol edebilmenle mümkün…

Acı bir illüzyon; kontrol edebilmek için sonuna kadar yaşamak gerekiyor. Her türlü duygudan soyutlanabilmek için önce onu sonuna dek yaşamak gerekiyor. Önce insan olmak gerekiyor. Sonra kendini bulmak geliyor.

Kendini bulmak demek, özgürleşmek demek…